درس خارج فقه لیالی مقمره و وقت نماز صبح / جلسه 13

درس خارج فقه لیالی مقمره و وقت نماز صبح: مناقشات و استدلال‌های فقهی

جلسه سیزدهم:

تأخیر نماز صبح در شب‌های مهتابی: بررسی دیدگاه محقق همدانی و مناقشات پیرامون آن

 آیا نماز صبح در لیالی مقمره (شب‌های مهتابی) باید با تأخیر خوانده شود؟ بررسی استدلال محقق همدانی بر عدم تحقق سفیدی صبح به دلیل نور ماه و مناقشات آیت‌الله خویی و دیگر فقها پیرامون موضوع رؤیت و تبیّن فجر.

مقدمه:

یکی از مسائل اختلافی در فقه شیعه، زمان دقیق طلوع فجر صادق و در نتیجه، وقت فضیلت نماز صبح است. در این میان، دیدگاه محقق همدانی مبنی بر تأخیر نماز صبح در  لیالی مقمره  (شب‌های مهتابی) به دلیل تأثیر نور ماه بر رؤیت سفیدی صبح، مورد توجه و مناقشه فقها قرار گرفته است. این نوشتار به بررسی استدلال محقق همدانی و پاسخ‌های مطرح شده از سوی آیت‌الله خویی و دیگر فقها می‌پردازد تا ابعاد مختلف این مسئله فقهی روشن گردد.

خلاصه و طبقه‌بندی مطالب:

1. استدلال محقق همدانی بر تأخیر نماز صبح در لیالی مقمره:

   • ایشان معتقدند که در شب‌های مهتابی، نور قوی ماه مانع از تشکیل و رؤیت سفیدی واقعی صبح (خیط ابیض) در افق می‌شود.
   • ایشان با قیاس به بحث تغیر آب با نجاست، معتقدند که عناوین ظهور در فعلیت دارند و چون نور ماه مانع از ظهور فعلی سفیدی صبح می‌شود، طلوع فجر به تأخیر می‌افتد.
   • ایشان معتقدند همان‌طور که غلبه رنگ سرخ پاک بر خون نجس مانع از صدق تغیر لون آب توسط خون می‌شود، غلبه نور ماه نیز مانع از صدق ظهور سفیدی صبح می‌شود.

2. مناقشه آیت‌الله خویی بر دیدگاه محقق همدانی:

   • آیت‌الله خویی به محقق همدانی در مورد تبیین تقدیری اشکال کرده و سؤال می‌کنند که آیا “تبین” (ظهور و آشکار شدن) موضوعیت دارد یا طریقیت (راهی برای احراز طلوع فجر واقعی)؟
   • ایشان معتقدند که تبیّن طریقیت دارد و اگر از راه دیگری (مانند محاسبات نجومی در هوای ابری) طلوع فجر احراز شود، نماز خواندن جایز است.
   • ایشان قیاس شب مهتابی با هوای ابری را مطرح می‌کنند و معتقدند همان‌طور که سپیده صبح پشت ابر وجود دارد و می‌توان نماز خواند، در شب مهتابی نیز سپیده صبح پشت نور ماه وجود دارد و مانع از نماز نیست.

3. پاسخ به مناقشه آیت‌الله خویی:

   • استدلال می‌شود که قیاس شب مهتابی با هوای ابری “مع الفارق” (دارای تفاوت اساسی) است.
   • در هوای ابری، مانع صرفاً جلوی رؤیت سفیدی صبح را می‌گیرد، در حالی که در شب مهتابی، نور ماه اساساً جلوی “تشکل” و ظهور ابتدایی خیط ابیض را می‌گیرد. نور ضعیف صبح در برابر نور قوی ماه مستهلک می‌شود.
   • این وضعیت مشابه غلبه نور خورشید در روز است که مانع از رؤیت ستارگان و ماه می‌شود، نه اینکه آن‌ها وجود داشته باشند ولی مانعی برای رؤیت باشد.

4. استدلال به روایت علی بن مهزیار در تأیید محقق همدانی:

   • روایت علی بن مهزیار از امام معصوم (ع) نقل شده که در آن سؤال از وضعیت نماز در شب‌های مهتابی و هوای ابری می‌شود.
   • حضرت در پاسخ می‌فرمایند که در سفر و حضر نماز خوانده نشود تا “تبینه” (آن را آشکار ببینی). برخی این “تبینه” را به معنای رؤیت خیط ابیض در شب‌های مهتابی تفسیر کرده‌اند.

5. دیدگاه مرحوم آیت‌الله بروجردی در مورد تبیّن:

   • ایشان معتقدند که مراد از “تبین” رؤیت برای تک تک افراد با حالات مختلف شب (مهتابی یا غیر مهتابی) یا وضعیت هوا (ابری یا صاف) نیست.
   • بلکه مراد، امکان رؤیت نوعی (با قطع نظر از موانع) است؛ زیرا تحقق روز به نزدیکی خورشید به افق بستگی دارد که اگر مانعی نبود، نور آن قابل رؤیت بود.

6. دیدگاه مشهور معاصرین:

   • اکثر فقهای معاصر که به مسئله لیالی مقمره پرداخته‌اند (مانند آیت‌الله خویی، تبریزی و سیستانی)، بین شب‌های مهتابی و غیر آن تفاوتی قائل نیستند و همان معیار طلوع فجر واقعی را ملاک قرار می‌دهند.
   • محقق همدانی اولین فقیهی است که به طور مشخص این تفصیل را مطرح کرده است.

نتیجه‌گیری:

در این جلسه فقهی، دیدگاه محقق همدانی مبنی بر تأخیر نماز صبح در لیالی مقمره به دلیل عدم تحقق فعلی سفیدی صبح مورد بررسی قرار گرفت. ایشان با قیاس به مباحث طهارت، معتقدند که غلبه نور ماه مانع از ظهور فجر واقعی می‌شود.

در مقابل، آیت‌الله خویی و دیگر فقها با تأکید بر طریقیت “تبین” و امکان احراز طلوع فجر از راه‌های دیگر، این دیدگاه را مناقشه کرده و قیاس لیالی مقمره با هوای ابری را مطرح می‌کنند. پاسخ به این مناقشه، با تأکید بر تفاوت اساسی بین مانع رؤیت (ابر) و مانع از اصل تشکیل (نور ماه)، استدلال محقق همدانی را تقویت می‌کند.

استدلال به روایت علی بن مهزیار نیز در تأیید این دیدگاه مطرح شده است. در نهایت، با وجود دیدگاه محقق همدانی، مشهور فقهای معاصر بین لیالی مقمره و غیر آن در وجوب اقامه نماز صبح در وقت معمول تفاوتی قائل نیستند. با این حال، طرح این دیدگاه نشان‌دهنده دقت نظر فقها در بررسی جوانب مختلف مسائل فقهی است.

جلسه قبل درس خارج فقه