درس خارج فقه نماز صبح، پرتوی از شب یا نوری از روز؟
جلسه پنجم:
بررسی روایات و دیدگاه علما در خصوص تعلق نماز صبح به نمازهای شب یا روز
خلاصه جامع جلسه پنجم از مباحث دینی پیرامون تعیین زمان شرعی نماز صبح و تعلق آن به نمازهای شب یا روز با بررسی روایات معتبر (مانند صحیحه زراره و روایت یحیی بن اکثم) و نظرات علمای برجسته (مرحوم خویی و میرزا جواد تبریزی). این خلاصه نکات کلیدی، استدلالات و نتیجهگیریهای اصلی این جلسه را به طور ساختاریافته ارائه میدهد.
مقدمه:
در سلسله جلسات بررسی احکام و معارف دینی، در پنجمین گام به یکی از پرسشهای مهم پیرامون فریضه صبحگاهی، یعنی نماز صبح، میپردازیم: آیا این نماز، به دلیل وقت ادای آن در سپیدهدم، جزئی از نمازهای شب محسوب میشود یا با طلوع فجر، در زمره نمازهای روز قرار میگیرد؟
در این نوشتار، با تکیه بر روایات معصومین (علیهمالسلام) و ژرفنگری علمای اعلام، به کاوش در این مسئله خواهیم پرداخت.
اشکال دلالی: نزول زود هنگام ملائکه نهار
یکی از استدلالهایی که برای امتداد شب تا طلوع خورشید مطرح میشود، نزول زودهنگام فرشتگان روز است. مرحوم میرزا جواد آقای تبریزی (رحمةاللهعلیه) در پاسخ به این اشکال میفرمایند که حضور فرشتگان روز در زمین یک ساعت و نیم پیش از طلوع آفتاب، به معنای پایان یافتن شب نیست؛ بلکه این حضور برای بهرهمندی از فیوضات ارزشمند بین الطلوعین صورت میگیرد.
ایشان تاکید میکنند که اصطلاح عرفی، طلوع فجر را انتهای شب و طلوع شمس را ابتدای روز میداند و این یک بیان مسامحهآمیز است.
عدم ارتباط زمان کاری ملائکه با معنای شرعی لیل و نهار
به نظر میرسد که زمان مأموریت فرشتگان شب و روز، امری تکوینی و جدا از تعریف شرعی لیل و نهار در احکام فقهی است. اینکه دستهای از ملائکه تا طلوع فجر فعالیت میکنند و دستهای دیگر از آن زمان به بعد، دلیلی بر تغییر معنای عرفی و شرعی شب و روز در سایر احکام نیست.
مرحوم میرزا (رحمةاللهعلیه) نیز بر این نکته تاکید دارند که نهایت دلالت روایات مربوط به صعود و نزول ملائکه، معیار بودن طلوع فجر در این امر خاص است، نه در تمامی احکام مبتنی بر لیل و نهار.
بررسی روایت یحیی بن اکثم
روایتی از یحیی بن اکثم قاضی نقل شده که در آن، علت بلند خواندن نماز صبح به نزدیک بودن آن به زمان شب نسبت داده شده است (“فقربها من اللیل”). برخی از این عبارت چنین برداشت کردهاند که اگر شب تا طلوع خورشید امتداد داشت، امام (علیهالسلام) میفرمودند که نماز صبح جزو نماز شب است.
با این حال، مرحوم آیتالله خویی (رحمةاللهعلیه) سند این روایت را ضعیف میدانند. علاوه بر ضعف سند، احتمال تقیه امام (علیهالسلام) در پاسخ به یحیی بن اکثم (که قاضی منصوب از سوی حکومت جور بود) نیز مطرح شده است. اما انصافاً، این توجیه خلاف ظاهر روایت به نظر میرسد و در صورت صحت سند، دلیلی بر تعلق نماز صبح به نمازهای روز خواهد بود، زیرا تعلیل امام (علیهالسلام) صریحاً به نزدیک بودن آن به شب اشاره دارد.
نگاهی نو به صحیحه زراره
روایت صحیح زراره، زاویهای دیگر را در این بحث روشن میسازد. در این روایت، امام باقر (علیهالسلام) در پاسخ به سوال از تعداد نمازهای واجب، میفرمایند: “پنج نماز در شب و روز.”
سپس با استناد به آیه شریفه “أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا” (نماز را از هنگام زوال آفتاب تا تاریکی شب و [نیز] نماز صبح را برپا دار؛ زیرا نماز صبح همواره مورد شهود [فرشتگان] است)، چهار نماز را در بازه زوال خورشید تا نیمهشب و نماز صبح را به عنوان نماز پنجم ذکر میکنند.
نکته قابل توجه در ادامه این روایت است که امام (علیهالسلام) با استناد به آیه “أَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ” (در دو طرف روز و اوایل شب نماز را برپا دار)، نماز مغرب و صبح را “طرفی النهار” (دو طرف روز) و نماز عشا را “زلفاً من اللیل” (اوایلی از شب) معرفی میفرمایند.
سپس در تبیین آیه “حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى” (بر نمازها و [بهویژه] نماز میانی مواظبت کنید)، نماز ظهر را “الصلاة الوسطی” و “اولین نمازی که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله) اقامه فرمودند” و همچنین “وسط النهار” (میان روز) و “وسط صلاتین بالنهار” (میان دو نماز روز، یعنی صبح و عصر) معرفی میکنند.
مناقشه در صدر روایت و پاسخ آن
برخی معتقدند که صدر روایت زراره (معرفی نماز مغرب و صبح به عنوان “طرفی النهار”) قرینهای بر مجازی بودن ذیل آن (معرفی نماز ظهر به عنوان “وسط صلاتین بالنهار”) است. به این معنا که همانطور که نماز مغرب طرف پایانی خارج از روز است، نماز صبح نیز طرف ابتدایی خارج از روز تلقی شود. اما این استدلال با وحدت سیاق آیه منافات دارد.
در پاسخ به این مناقشه، میتوان گفت که ذیل روایت که صریحاً نماز ظهر را “وسط الصلاتین بالنهار” میداند، نص در روز بودن نماز صبح است. حال استعمال این عبارت حقیقی است یا مجازی، بحث دیگری است؛ اما در اینکه نماز صبح به عنوان “صلاة النهار” معرفی شده، تردیدی نیست. بررسی صدر این روایت و احتمالات موجود در آن، به جلسه آتی موکول خواهد شد.
نتیجه گیری:
بررسی روایات و دیدگاههای مطرح شده در این جلسه نشان میدهد که مسئله تعلق نماز صبح به نمازهای شب یا روز، موضوعی با ظرایف و استدلالهای گوناگون است.
در حالی که برخی روایات بر نزدیکی زمان آن به شب تاکید دارند، صحیحه زراره با معرفی نماز ظهر به عنوان واسطه میان نماز صبح و عصر، قرینهای قوی بر تعلق نماز صبح به نمازهای روز ارائه میدهد. ادامه این بحث و بررسی دقیقتر صدر صحیحه زراره، در جلسه آینده پیگیری خواهد شد.
