درس خارج فقه ادله فقهی وجوب قبله: بررسی روایات و نقد تعارض ظاهری/ جلسه 22

🕋 ادله فقهی وجوب قبله:بررسی روایات و نقد تعارض ظاهری 

جلسه بیست و دوم:

بحث فقهی در این جلسه متمرکز بر ادله فقهی متقن برای وجوب توجه به قبله در نماز است. قوی‌ترین دلیل همچنان تسالم و اتفاق جمیع مسلمین است که آن را از ضروریات دین می‌شمارد، اما برای تفصیل بیشتر، مجموعه‌ای از روایات بررسی شده است.

 

۱. روایات تحویل قبله و تأسیس حکم

ماجرای تحویل قبله که در جلسهٔ قبل مطرح شد، با جزئیات بیشتری در روایات تکرار شده و مبنای تأسیس وجوب توجه به کعبه است:

• روایت صدوق (مسجد ذو القبلتین):

این روایت تأکید می‌کند که هنگام تحویل قبله در نماز ظهر، پیامبر (ص) به‌طور فیزیکی به سمت کعبه چرخیدند و حاضران (مردان و زنان) نیز همین کار را انجام دادند. همچنین خبر تحویل به مسجدی در مدینه رسید که اهل آن در حال نماز عصر بودند؛ آن‌ها نیز فوراً به سمت کعبه برگشتند و آن مسجد به “مسجد ذو القبلتین” معروف شد.

• نفی تضییع عمل:

پس از تحویل قبله، مسلمانان نگران شدند که آیا نمازهایی که به سمت بیت‌المقدس خوانده‌اند، ضایع شده است؟ در پاسخ، آیهٔ «وَ مٰا كٰانَ‌ اللّٰهُ‌ لِيُضِيعَ‌ إِيمٰانَكُمْ‌» (بقره/۱۳۸) نازل شد که مراد از «ایمان» در اینجا همان “صلاتکم الی بیت المقدس” (نماز شما به سمت بیت‌المقدس) است.

 

۲. رفع تعارض ظاهری در روایات تحویل قبله

صاحب حدائق الناضرة یک تعارض ظاهری میان روایات را مطرح می‌کند:

روایت	موضع تعارض
روایت اول (حلبی)	پیامبر (ص) در مکه، کعبه را پشت سر قرار نمی‌دادند. ادله فقهی ادله فقهی ادله فقهی ادله فقهی
روایت دوم و سوم	پیامبر (ص) در مکه نیز به سمت بیت‌المقدس نماز می‌خواندند (که کعبه را پشت سر قرار می‌دهد).

• تلاش برای جمع (رد شده):

برخی تلاش کرده‌اند با این فرض که پیامبر (ص) در مکه به‌گونه‌ای نماز می‌خوانده‌اند که کعبه بین ایشان و بیت‌المقدس قرار گیرد، تعارض را رفع کنند.

• نقد صاحب حدائق:

صاحب حدائق این جمع را “غفلة واضحة” (غفلتی آشکار) می‌داند و می‌گوید: روایت اول صرفاً می‌گوید پیامبر (ص) کعبه را پشت سر قرار نمی‌دادند، نه اینکه حتماً رو به کعبه نماز می‌خواندند. در واقع ایشان رو به بیت‌المقدس بوده‌اند، اما با فاصله‌ای که کعبه دقیقاً پشت ایشان نباشد. بنابراین، تعارضی بین اخبار نیست.

 

۳. سایر روایات تأکیدکننده بر وجوب قبله

علاوه بر ماجرای تحویل قبله، روایات دیگری نیز بر وجوب استقبال تأکید دارند:

• نفی تخلف از رسول (ص):

روایت ابی بصیر به آیهٔ «وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَيْهِ‏» اشاره می‌کند. این آیه نشان می‌دهد که تغییر قبله، آزمایشی برای مشخص شدن پیروی محض از دستور پیامبر (ص) بود.

• قبله جزء فرائض نماز:

روایت صحیح زراره از امام باقر (ع)، “القِبْلَةُ” را در کنار وقت و طهارت، به عنوان یکی از فروض (واجبات) نماز معرفی می‌کند و سایر اجزا را “سُنَّةٌ فِي فَرِيضَةٍ” (مستحب در واجب) می‌داند.

• استقبال و خضوع:

روایت دیگر امام صادق (ع) آیهٔ «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً» را به “امر به اقامهٔ وجه به سمت قبله” تفسیر می‌کند که در آن، هیچ چیز از عبادت بت‌ها نباشد (اشاره به لزوم خلوص).

• تحذیر از انحراف:

روایت امام باقر (ع) در کافی، ضمن استناد به آیهٔ «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»، نهی می‌کند که نمازگزار پس از استقبال قبله، چهره‌اش را از آن برگرداند که موجب فساد نماز می‌شود؛ و تأکید دارد که باید محل سجده، حذاء (مقابل) صورت باشد.

ادله فقهی ادله فقهی ادله فقهی

۴. محدودهٔ قبله و شروع اختلافات

در روایت نهم، امام باقر (ع) در پاسخ به این سؤال که «أَيْنَ حَدُّ الْقِبْلَةِ؟» می‌فرمایند: «مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ كُلُّهُ». این عبارت بسیار وسیع، محلی است که اختلافات فقهی دربارهٔ تسامح و تساهل در تعیین جهت قبله آغاز می‌شود.

🧭تفسیر فقهی «ما بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ كُلُّهُ»

این عبارت، که در روایت نهم از امام باقر (ع) در الفقيه آمده، محدوده‌ای بسیار گسترده را برای قبله ترسیم می‌کند و مستند اصلی فقها در پذیرش مقداری انحراف از عین قبله در نماز است.

 

۱. معنای ظاهری و محدودیت جغرافیایی

معنای تحت‌اللفظی این عبارت این است که هرچه بین مشرق و مغرب قرار دارد، تماماً قبله است.

• محدودهٔ واقعی:

این سخن از امام (ع)، خطاب به کسی است که در مدینه یا مناطق شمالی‌تر نسبت به مکه قرار دارد. اگر شخص در چنین موقعیتی باشد، جهت قبله (جنوب) بین مشرق و مغرب قرار می‌گیرد.

• تفسیر جغرافیایی:

این عبارت به معنای مطلقِ انحراف ۱۸۰ درجه‌ای از جهت دقیق نیست. بلکه منظور این است که برای مناطق خاصی (مانند ایران، عراق، شام و حجاز که در نیمکرهٔ شمالی قرار دارند)، کعبه همیشه در جنوب قرار دارد و این جهت جنوبی، بین دو جهت مشرق و مغرب محصور است.

 

۲. ادله فقهی: تسامح در انحراف

دلالت مهم این روایت در فقه، این است که برای کسی که از کعبه دور است (و نمی‌تواند عین کعبه را ببیند):

• لزوم جهت‌گیری:

واجب است که به جهت کعبه نماز بخواند، نه لزوماً به عین کعبه.

• حدود انحراف مجاز:

این عبارت نشان می‌دهد که مقدار مشخصی از انحراف از جهت دقیق، مُسقِط وجوب اعاده نماز است. فقها بر اساس این روایت و روایات مشابه، حدود این تسامح را به شکل‌های مختلفی بیان کرده‌اند (مثلاً ۹۰ درجه انحراف از شمال یا جنوب دقیق، یا محدودهٔ وسیعی که از دقت کامل جلوگیری می‌کند).

• رفع وسواس و حرج:

هدف از این سخن امام (ع)، برطرف کردن حرج و وسواس در دقت‌های نجومی و ابزاری برای تعیین جهت دقیق قبله است. در زمان غیبت (که دسترسی به امام و علم معصوم نیست)، شارع مقدس برای تسهیل بر مکلفین، پذیرفته است که به حد مقدور و میسور به سمت جهت کعبه بایستند و انحرافات جزئی، نماز را باطل نمی‌کند.

نکته: در مقابل، اگر کسی در مکه و در مقابل کعبه باشد (یا امکان تعیین دقیق عین قبله را داشته باشد)، کوچکترین انحراف از عین قبله، موجب بطلان نماز می‌شود. این قاعدهٔ “البعید جهته و القریب عینه” (دور به جهت و نزدیک به عین) نتیجهٔ همین روایات و اجماع فقها است.

 

۳. کاربرد در شرایط شک و غیبت

این قاعده، در دو حالت زیر کاربرد عملی گسترده‌ای دارد:

1. اوقات ابری یا تاریکی: اگر شخصی در روز ابری یا شب تاریک در شهری دور از مکه، به جهت قبله شک کند، می‌تواند به ظن خود عمل کند و این تسامح گسترده، موجب آرامش خاطر اوست.
2. اعتماد به نشانه‌ها: این روایت، پشتوانهٔ اعتماد به محراب مساجد قدیم یا قبرستان‌های مسلمانان برای یافتن جهت قبله است؛ زیرا فرض بر این است که انحرافات جزئی (در محدودهٔ مشرق و مغرب از قبله)، موجب بطلان نماز نخواهد شد.

 

نتیجه گیری:

ادله فقهی قبله شامل تسالم جمیع مسلمین بر وجوب استقبال از کعبه و روایات تحویل قبله است که حکم کعبه را از عین برای نزدیکان به جهت برای دورشدگان تغییر داد. فقها بر اساس این روایات، اصل وجوب را تثبیت کرده‌اند و عبارت “ما بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ” را مجوزی برای تسامح و عدم نیاز به دقت نجومی در تعیین جهت قبله در مناطق دوردست می‌دانند.

 

 
مشاهده جلسه قبل