درس خارج فقه حکم نماز در هواپیما و طبقات مرتفع/ جلسه 23

درس خارج فقه حکم نماز در هواپیما و طبقات مرتفع

 

جلسه بیست و سوم:

بررسی فقهی حدود قبله و حکم نماز در هواپیما و طبقات مرتفع

 

مقدمه

مسئله تعیین حدود قبله یکی از مباحث بنیادین در فقه عبادی است که با گسترش شهرنشینی، ساخت برج‌های بلند و سهولت سفرهای هوایی، ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است.

تشخیص دقیق اینکه لزوم رو به قبله بودن شامل چه محدوده‌ای از فضا و عمق زمین می‌شود، مستقیماً بر حکم نماز در هواپیما، آسمان‌خراش‌ها و طبقات زیرین زمین تأثیرگذار است. در این مقاله به بررسی آراء فقهای بزرگ در این زمینه می‌پردازیم.

دیدگاه اول: عین کعبه یا جهت آن؟

صاحب حدائق در بررسی حدود قبله بیان می‌کند که میان اصحاب در مورد آنچه واجب است رو به آن بایستیم، اختلاف‌نظر وجود دارد. مشهور متأخرین از جمله سید مرتضی، ابن ادریس، محقق و علامه حلی معتقدند که برای کسانی که در مکه حضور دارند و امکان علم به کعبه را دارند، واجب است دقیقاً رو به «عین کعبه» بایستند. اما برای کسانی که دور هستند، رعایت «جهت» کفایت می‌کند.

در مقابل، قول دیگری وجود دارد که قائل به تفکیک است:

1. کعبه: قبله برای کسانی که داخل مسجدالحرام هستند.

2. مسجدالحرام: قبله برای کسانی که در حرم مکی هستند.

3. حرم: قبله برای سایر مردم دنیا در دوردست‌ها.

مفهوم “من تخوم الأرض إلی عنان السماء” در فقه

یکی از کلیدی‌ترین بحث‌ها در حدود قبله، تعبیری است که صاحب عروه و بسیاری از فقها به آن اشاره کرده‌اند: «القبله هی المکان الذی وقع فیه البیت… من تخوم الأرض إلی عنان السماء».

• تخوم الارض: به معنای مرزها و اعماق زمین است.

• عنان السماء: به معنای ابرهای آسمان و هر آن چیزی است که در نگاه به بالا دیده می‌شود.

این تعریف به این معناست که حقیقت قبله، تنها آن بنای سنگی کعبه نیست، بلکه فضایی است که از عمق زمین تا اوج آسمان امتداد دارد. این مبنا راهگشای بسیاری از مسائل مستحدثه در عصر حاضر شده است.

حکم نماز در هواپیما و ساختمان‌های بلند

با توجه به تعریف فوق، حکم نماز در هواپیما و طبقات فوقانی هتل‌های مکه روشن می‌شود. اگر کسی در ارتفاعی بسیار بالاتر از سقف کعبه (مثلاً در هواپیما) نماز بخواند، آیا استقبال قبله صدق می‌کند؟

• اشکال مرحوم آیت‌الله خویی:

ایشان مطرح کرده‌اند که اگر بگوییم قبله تا عنان آسمان امتداد دارد، لازمه‌اش این است که اگر شخصی جنب باشد و با هواپیما از فضای بالای کعبه عبور کند، مرتکب گناه (عبور جنب از مسجد) شده باشد.

• پاسخ به اشکال:

محققین پاسخ می‌دهند که آنچه تا آسمان امتداد دارد، «حکم قبله بودن» برای نماز است، نه خودِ عنوان «مسجد» یا «کعبه». بنابراین، در حکم نماز در هواپیما، همین که فرد رو به فضای کعبه باشد، نماز او صحیح است، بدون اینکه لزوماً احکام حرم بر آن فضا بار شود.

استقبال عرفی؛ کلید حل چالش‌ها

در بحث حدود قبله، بسیاری از فقها معتقدند که ملاک اصلی، «استقبال عرفی» است. اگر شما در اعماق یک تونل زیرزمینی یا در نوک یک قله بلند باشید، همین که عرفاً بگویند شما رو به کعبه ایستاده‌اید، کفایت می‌کند. به عنوان مثال:

• اگر به کسی بگویند رو به حرم مطهر امام حسین (ع) بایست، حتی اگر در طبقه صدم یک برج باشد، با ایستادن به آن سمت، استقبال صدق می‌کند و نیاز نیست رو به پایین مایل شود.

• در کعبه نیز، حتی اگر خط مستقیم فرضی از بدن نمازگزار در هواپیما از بالای سقف کعبه عبور کند، باز هم عرفاً او را «رو به کعبه» می‌دانند.

نکات مهم و دسته‌بندی انظار فقها

در تحلیل نهایی بحث حدود قبله و احکام مربوط به آن، می‌توان نکات زیر را استخراج کرد:

• اصالت مکان: قبله، آن قطعه مکانی است که بیت بر آن بنا شده، نه فقط مصالح ساختمانی آن؛ به همین دلیل در صورت تخریب کعبه (مانند زمان ابن زبیر)، باز هم نماز به آن سمت صحیح است.

• امتداد عمودی: قبله یک موجود سه‌بعدی و استوانه‌ای است که از اعماق تا افلاک ادامه دارد.

• تسهیل در عبادت: پذیرش امتداد قبله باعث می‌شود که حکم نماز در هواپیما و زیرزمین دچار بن‌بست نشود.

• عدم لزوم دقت ریاضی: در فقه، استقبال عرفی بر دقت‌های میکروسکوپی ریاضی مقدم است.

نتیجه‌گیری:

در تعیین حدود قبله، دیدگاه مشهور که آن را از اعماق زمین تا اوج آسمان می‌داند، با منطق فقهی و نیازهای روز سازگارتر است. این نگاه باعث می‌شود که حکم نماز در هواپیما و سازه‌های مدرن امروزی با چالش روبرو نشود؛ چرا که ملاک، قرار گرفتن در راستای فضای کعبه است. بنابراین، نمازگزار در هر ارتفاع یا عمقی که باشد، با رو به سو نمودن به سمت عرصه کعبه، وظیفه شرعی خود را به انجام رسانده است.

مشاهده جلسه قبل